آغاز توسعه‌ مبتنی بر برنامه‌ریزی‌ تهران: شکل‌گیری فضای شهری در نزاع سه نیروی برنامه‌ریزی، سوداگری و زیست روزمره (1341-1324)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران، گروه تاریخ سیاسی، پژوهشکده تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. تهران، ایران.

2 دکترای جامعه‌شناسی، گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه گوته فرانکفورت، فرانکفورت، آلمان.

3 دانشیار، گروه تاریخ سیاسی، پژوهشکده تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

10.22034/jipas.2023.397225.1598

چکیده

در سال‌های اخیر، جایگاه برنامه‌‌ها و طرح‌های توسعه‌ شهری در شکل‌گیری فضای شهر تهران به دلیل غلبه‌ روزافزون سوداگری بر این فرایند و در پی آن کاهش توان زیست عموم ساکنان تهران، بیش از پیش مورد پرسش قرار گرفته است. در این میان، تصور غالب آن است که علت شکست برنامه‌ها و طرح‌های توسعه‌ شهری، بیش از همه به دلیل نبود دانش مدیریت شهری بوده است. عمده‌ پژوهش‌های تاریخی در مورد شهر تهران نیز هماهنگ با این تصویر، تحولات شهر تهران را از زاویه‌ی برنامه‌ها و طرح‌های شهری مطالعه کرده‌اند. مقاله‌ حاضر با هدف فراهم کردن مبنایی دقیق برای برنامه‌ریزی، مدعی است که چنین تصوری از شهر و مدیریت شهری چندان با واقعیت‌های تاریخی هم‌خوان نیست و لازم است تاریخ شکل‌گیری تهران با دقتی بیشتر و با عطف به تنش‌های درون حکمرانی شهری و ملی، به رسمیت‌شناختن نیروی جمعیت مهاجر در حکم نیرویی مؤثر بر شکل‌گیری برنامه، و نیز بازاندیشی در تلقی رایج از شهر تهران در مقام تابع محض «سیاست‌های دولتی»، نگاشته شود. پژوهش تاریخی پیش‌رو با استفاده از روش تبارشناسی و مفهوم‌پردازی فضا که در حکم مجموعه‌ای از روابط میان نیروها و پدیده‌ها است، آغاز شکل‌گیری تهران کنونی را در بازه‌ زمانی سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۴۱ یافته و نشان می‌دهد که فضای تهران به معنای امروزی‌اش، در تلاقی سه نیروی برنامه‌ریزی، سوداگری و زیست روزمره پدید آمده است. بنابر یافته‌های پژوهش، دگرگونی ساختار برنامه‌ریزی و مدیریت شهری به صورت افقی، تعاملی و با دربرگرفتن تمامی نیروهای اصلی سازنده‌ فضای تهران، شرط خروج از بحران کنونی برنامه‌ریزی توسعه‌‌ شهری تهران است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Beginning of Planning- Based Development of Tehran: the Formation of Urban Space in the Conflict of Three Forces of Planning, Business and Daily Life (1945-1962)

نویسندگان [English]

  • Rasool Joharei 1
  • Ibrahim Towfiq 2
  • Abdolraham Hassanifar 3
1 PhD Candidate of Iran History, Political History Department, History Research Institute, Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.
2 PhD in Sociology, Sociology Department, Goethe University Frankfurt, Frankfurt, Germany.
3 Associate Professor, Political History Department, History Research Institute, Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In recent years, the place of urban development plans and projects in the formation of Tehran's city space has been questioned more and more due to the increasing dominance of commercialism over this process and the subsequent decrease in the living capacity of the residents of Tehran. In the meantime, the prevailing opinion is that the reason for the failure of urban development plans was mostly due to the lack of urban management knowledge. Most of the historical researches about the city of Tehran have also studied the developments of the city of Tehran from the perspective of urban plans and plans in accordance with this image. With the aim of providing an accurate basis for planning, this article claims that such an idea of the city and urban management is not very consistent with historical facts and it is necessary to study and rewrite the history of the formation of Tehran more accurately with reference to the tensions within urban and national governance, recognition of the immigrant labor force population as an effective force on the formation of the program, as well as a rethinking of the common perception of the city of Tehran as a mere subordinate of “government policies”. Using the method of historiography and conceptualization of space, which is a set of relationships between forces and phenomena, the current historical research found the beginning of the formation of the current Tehran in the time period of 1945 to 1962 and shows that the space of Tehran, in its modern sense, is the intersection of three forces; Planning, business and daily life have emerged. According to the findings of the research, the transformation of the structure of planning and urban management in a horizontal, interactive way and by including all the main forces that create Tehran's space is the condition for exiting from the current crisis of Tehran's urban development planning.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tehran
  • Planning
  • Development
  • Urban Space
  • Business
  • Daily Life
آل‌احمد، جلال (۱۳۳۷). مدیر مدرسه. تهران:‌ سازمان کتاب‌های پرستو.
بالدوین، جورج بی (۱۳۹۶). برنامه‌ریزی توسعه در ایران. ترجمه‌ میکائیل عظیمی. تهران: نشر علم.
بیرو، آلن (۱۳۸۰). فرهنگ علوم اجتماعی. ترجمه باقر ساروخانی. تهران: کیان.
بی‌نا (۱۳۴۳). سخنرانی‌ها و گزارش‌ها در نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران. تهران: انتشارات مؤسسه‌ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
توفیق، ابراهیم (۱۴۰۰). بازآرایی امپراتوری: چشم‌اندازی به اقتصاد سیاسی دولت مدرن در ایران. تهران: گام نو.
تابش، احمد (۱۳۸۳). اندیشه توسعه و برنامه‌ریزی در ایران و چگونگی تشکیل سازمان برنامه. تهران: انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
حبیبی، محسن (۱۳۷۵). از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن (تفکر و تأثر). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
خسروی، خسرو ( ۱۳۵۵). پژوهشی در جامعه‌ روستایی ایران. تهران: انتشارات پیام.
رجبی، آزیتا (۱۳۷۷). روند شکل گیری و توسعه فضایی شهر. تهران: پژوهش‌های جغرافیایی.
ساروخانی، باقر (۱۳۸۶). روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی. تهران: پژوهش‌گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
‫شمس‌پویا، ‌محمد‌کاظم، توکلی‌نیا، ‌جمیله، صرافی، ‌مظفر، فنی، ‌زهرا (۱۳۹۶). تحلیلی بر برنامه‌های توسعه و سیاست‌های زمین شهری با تأکید بر رویکرد حکمروایی خوب زمین؛ موردپژوهی: کلان‌شهر تهران. اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، سال 26، شماره 104، 76-57.
صابر، هدی (۱۳۹۸). پنجاه سال برنامه‌ریزی. تهران:‌ کتاب پارسه.
عبدالهی، محمد جواد (۱۳۹۸). راهبرد برنامه عمرانی سوم (۱۳۴۱ـ۱۳۴۶) برای اشتغال مهاجران از روستاها. علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، سال 1، شماره 23، 53-32.
فوران، جان (۱۳۷۸). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران. ترجمه‌ احمد تدین. تهران: رسا.
فوکو، میشل (۱۳۸۹). تئاتر فلسفه (گزیده‌ای از درس‌گفتارها، کوتاه‌نوشت‌ها و). ترجمه‌ی افشین جهان‌دیده و نیکو سرخوش. نشر نی: تهران.
قانون برنامه‌ی عمرانی سوم (۱۳۴۱-۱۳۴۶). تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس، برگرفته از: https://rc.majlis.ir/fa/law/show/96052.
کاتوزیان، محمد علی ( ۱۳۹۴). اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی. تهران: نشر مرکز.
کریمان، حسین (۱۳۵۵). تهران در گذشته‌ و حال. تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.
دهباشی، حسین (۱۳۹۷). اقتصا‌د و امنیت‌: تا‌ریخ‌ شفا‌هی‌ زندگی‌ و آثا‌ر علینقی‌ عا‌لیخا‌نی‌ وزیر اقتصا‌د رئیس‌ دانشگا‌ه‌ تهران‌. تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
لاله‌پور، منیژه (۱۳۹۰). مدیریت و برنامه ریزی فضایی مناطق کلان‌شهری در عصر جهانی شدن اقتصاد با تأکید بر منطقه کلان‌شهری تهران. علوم انسانی، سال 5، شماره 13، 101-87.
لیلاز، سعید (۱۳۹۲). موج دوم (تجدد آمرانه در ایران). تهران: انتشارات نیلوفر.
مجیدی، عبدالمجید (۱۳۹۰). خاطرات عبدالمجید مجیدی وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه (۱۳۵۱-۱۳۵۶). تهران: انتشارات آگاه.
مختارپور، رجبعلی (۱۳۹۹). مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران (مروری بر یک تجربه). تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
مدنی‌پور، علی (۱۳۸۱). تهران: ظهور یک کلان‌شهر. ترجمه‌ی حمید زرآزوند. تهران: انتشارات پردازش و برنامه‌ریزی.
مرتضوی تبریزی، مسعود (۱۳۸۳). مهاجرت روستاییان به شهرها و تأثیرات اقتصادی و سیاسی آن در دوره پهلوی دوم. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مک‌لئود، تاس. اچ (۱۴۰۰). برنامه‌ریزی در ایران براساس تجارب گروه مشاوره دانشگاه هاروارد در ایران در تهیه برنامه عمرانی سوم. ترجمه علی اعظم محمد بیگی. تهران: نشر نی.
مهدوی‌وفا، ‌حبیب‌الله، رضویان، ‌محمد‌تقی، مؤمنی، ‌مصطفی (۱۳۸۸). نقش اقتصاد سیاسی در ساختار فضایی تهران و پیرامون. محیط شناسی، سال 35، شماره 50، 14-1.
‫مهدی‌زاده، ‌جواد (۱۳۸۱). شهر و تاریخ: نظری به روند تاریخی توسعه کالبدی - فضایی شهر تهران (بخش دوم - نوسازی و پیدایش ما در شهر تهران). جستارهای شهرسازی، سال 3، شماره 1، ۱۶-۲۶.
نادری، عزت‌الله، سیف‌نراقی، مریم (۱۳۸۵). روش‌های تحقیق در علوم انسانی. تهران: بدر.
نراقی، احسان، آیتی، عطا (۱۳۷۹). نظری به تحقیقات اجتماعی در ایران. تهران:‌ سخن.
نیلی، مسعود، کریمی، محسن (۱۴۰۰). برنامه‌ریزی در ایران (۱۳۵۶-۱۳۱۶). تهران: نشر نی.
والرشتاین، ایمانوئل (۱۳۹۴). سیاست و فرهنگ در نظام متحول جهانی (ژئوپلیتیک و ژئوکالچر). ترجمه‌ی پیروز ایزدی. تهران: نشر نی.
وبر، ماکس (۱۳۸۲). روش‌شناسی علوم اجتماعی. ترجمه حسن چاوشیان. تهران: نشر مرکز.
وبر، ماکس (۱۳۸۵). اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری. ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
هارت، مایکل، نگری، آنتونیو (۱۳۹۸). امپراتوری. ترجمه‌ رضا نجف‌زاده. تهران:‌ قصیده‌سرا.
هوگلاند، اریک (۱۴۰۰). زمین و انقلاب در ایران (۱۳۴۰-۱۳۶۰). ترجمه: فیروزه مهاجر. تهران: شیرازه.
Deleuze, G. (1983). Deleuze: Nietzsche & philosophy (cloth). Columbia: Columbia University Press.
Deleuze, G. (1988). Spinoza: Practical philosophy. Columbus Ave: City Lights Books.
Mashayekhi, A. (2019). The 1968 Tehran master plan and the politics of planning development in Iran (1945–1979). Planning Perspectives, 34(5), 849-876.